جایگاه سرمایه اجتماعی
- چگونگی روابط بین افراد، جمعهای انسانی، سازمانها و نهادها، همواره موضوعی بسیار مهم برای مقامات اجتماعی و سیاسی هر کشور بوده است، چرا که تعاملات و پیوستگی های این افراد، در ساختن و پایداری جمعهای انسانی و جامعه بزرگتر، نقش محوری دارد. در باب فرایند توسعه یک کشور در کنار انواع سرمایه (اعم از: طبیعی، فیزیکی، مالی و انسانی)، سرمایه اجتماعی را حلقهی مفقوده توسعه، نظم و پویایی جامعه دانسته‌اند و پرسشهایی چون سرمایهی اجتماعی چیست؟ چه وضعیت و توزیعی در جامعه دارد؟ چگونه تولید می‌شود؟ چگونه دچار فرسایش می‌شود؟ چه اشکالی پیدا میکند؟ این اشکال چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ هر کدام از چه نقاط قوت و ضعفی برخودار هستند؟ و در نهایت سرمایه اجتماعی چه نقشی در ارتقای سیاستگذاری عمومی و اجتماعی و نیز تحقق حکمرانی ایرانی- اسلامی دارد؟پرسشهای کلیدی حوزه ی سیاست گذاری اجتماعی هستند.
جوهره و خمیر مایه سرمایه اجتماعی را در نظام روابط و تعاملات اجتماعی در مقیاسهای خرد، میانی و کلان جست و جو می‌کنند و بر این مبنا، سرمایه اجتماعی، بیانگر کم و کیف روابط اجتماعی و نحوهی تعاملات کنشگران اجتماعی است و شدت و کیفیت روابط و تعاملات بین افراد و گروه‌ها، احساس تعهد و اعتماد دوجانبه به هنجارها و ارزشهای مشترک را شامل می‌شود.
ابعاد سرمایه اجتماعی
- افزایش و فرسایش سرمایه اجتماعی، حاصل پیامد و نتیجه فعالیتهای مختلفی است که در مقیاسهای فردی، سازمانی و نهادی محقق می‌شود. اهمیت هر نظام، نهاد و سازمان از دریچه دیدگان افرادی که در معرض عملکرد، فعالیتها و نوع مراودهی آنها با مردم؛ که شکلدهنده بخش وسیعی از ذهنیت و پنداشت افراد جامعه است، سنجهای مهم برای سرمایه اجتماعی تلقی می‌شود. سنجههایی چون: پنداشت از موفقیت و عملکرد نظام و نهادهای اصلی جامعه، اعتماد اجتماعی، اعتماد نهادی و سازمانی، اعتماد تعمیم یافته، عام گرایی، مشارکت اجتماعی، تعامل و بدهبستان اجتماعی، وجود ارزشهای اخلاقی و هنجارهایی چون: نوعدوستی، صداقت ، وفای به عهد، قانون مداری، صلح دوستی، تحمل پذیری در قبال تنوع و تکثر، تعهد و مسئولیت پذیری، امید و با ارزش دانستن زندگی، احترام به حقوق شهروندان، احساس وفاداری به تفکر عقلایی و نظم پذیری، کارآمدی حکومت، نبود فساد، نبود جرم و جانیت، احساس امنیت، آگاهی عمومی، قوام خانواده، خیرخواهی اجتماعی، حمایت اجتماعی، نشاط اجتماعی، مطلوب تلقی شدن جامعه و … به مثابه ابعاد و سنجههای اصلی سرمایه اجتماعی، شناخته شده است.
اهمیت اعتماد اجتماعی
- سرمایه اجتماعی دارای سه عنصر اساسی، اعتماد اجتماعی، مشارکت و رضایت اجتماعی است. در این میان، مقوله اعتماد اجتماعی جایگاه ویژه ای است. در واقع یکی از وجوه مهم روابط و تعاملات اجتماعی در مقیاسهای خرد، میانی و کلان، سنجش میزان اعتماد اجتماعی در این روابط است. اعتماد اجتماعی را می توان به عنوان پایه و أساس هم زبانی و تفاهم و نیز مشارکت، تعامل، همکاری و در نتیجه رضایت اجتماعی دانست. به بیان دیگر، از میان سه عنصر اساسی سرمایه اجتماعی، می توان اعتماد را به عنوان رکن اساسی و پایه و زیربنای سایر عناصر دانست. در واقع، اعتماد اجتماعی، رکن اساسی سرمایه اجتماعی است.
سرمایه اجتماعی و نبض سنجی اجتماعی
- سازه سرمایه اجتماعی صرفاً یک سازهی نظری نیست، بلکه یک سازه سیاستی هم هست که امروزه جایگاه رفیعی در امر سیاست گذاری عمومی و اجتماعی پیدا کرده است. چنین اهمیتی باعث شده است تا فرایند سنجش سرمایه اجتماعی جامعه را به مثابه نبض سنجی اجتماعی تلقی کنند و بر مبنای داده‌های حاصل از پیمایشهای سرمایه اجتماعی، چگونگی تغییرات، جهت و آهنگ تغییرات جامعه را در ساحتهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاستی و نیز پیامدهای حاصل از سیاستگذاری عمومی و اجتماعی را در حوزههای چندگانه اجتماعی، شناسایی و تحلیل کنند.
- در کشورهای دیگر، مطالعات قابل توجهی در باب سرمایه اجتماعی صورت گرفته است؛ مانند مطالعهی پاتنام در جنوب ایتالیا، مطالعهی بالن و اونیکس در استرالیا، مطالعه جانسون و سروکا در کانادا، مطالعات بانک جهانی، مطالعات انجمن سرمایه اجتماعی امریکا، بررسی سرمایه اجتماعی در انگلستان به گونهای که می‌توان گفت همه کشورهای صنعتی به صورت منظم پیمایشهای مربوط به سرمایه اجتماعی را در دستور کار خود دارند. سنجش سرمایه اجتماعی در ایران در دههی 1380 توجه دستگاههای سیاستگذاری کشور را به خود معطوف کرد و به صورت مشخص انجام نوبهای آن در برنامهی چهارم توسعه، مطرح شد. هر چند که تمام آنچه که مصوب این برنامه بود به اجرا در نیامد. در نتیجه، ایدهی ضرورت اجرای پیمایش ملی سرمایهی اجتماعی در دورهی جدید در دومین جلسهی شورای اجتماعی کشور رقم خورد که پس از طرح موضوع سرمایهی اجتماعی و ارائهی گزارشی از وضعیت سرمایهی اجتماعی کشور بر مبنای پژوهشی که در سال 1383 انجام شده بود، شورای اجتماعی کشور اجرای پیمایش سرمایهی اجتماعی را برای سال 1393 تصویب کرد. در پی آن، مجموعه هایی چون پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با همکاری وزارت کشور و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) اجرای این طرح ملی را در دستور کار خود قرار دادند.
- در مدل سنجش سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی که در قالب پیمایش اجتماعی مصوب شورای اجتماعی کشور انجام شده است، با لحاظ کردن این واقعیت که سرمایه اجتماعی خصلت چند ساحتی در سه سطح کلان، میانی و خرد دارد، بیان مفهومی – نظری شده و در حوزههای چهارگانهی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تعریف عملیاتی شده است. داده‌های مورد نیاز این مدل مفهومی در سطح ملی در مناطق شهری (در دو نقطه شهری هر استان که یکی از این شهرها، شهر مرکز استان است) و مناطق روستایی کشور(دو تا سه نقطه روستایی مربوط به هر شهر منتخب) جمعآوری شده است.
- در این طرح، سرمایه اجتماعی در سطح کلان در قالب چهار بعد: سنجش شده است:
- پنداشت از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات؛
- پنداشت در خصوص موفقیت نهادی در اجرا وظایف نهادی؛
- پنداشت از نکویی جامعه (مطلوب بودن جامعه)؛
- ارزیابی آینده
- سرمایه اجتماعی در سطح میانی در قالب هشت بعد می باشد:
اعتماد سازمانی؛
2. کیفیت خدمات سازمانی؛
3.عملکرد و پاسخگویی سازمانها به نیازها؛
4. آمادگی مشارکت و کمک به سازمانها در صورت نیاز؛
5. اعتماد تعمیم یافته(اعتماد به گروه‌های شغلی و حرفهای؛
6.دگرخواهی، پرهیزکاری و وظیفهشناسی گروه‌های شغلی و حرفهای؛
7. عام گرایی گروه‌های شغلی و حرفهای؛
8.ویژگیها و ارزشهای اخلاقی مسئولان. - سرمایه اجتماعی در سطح خرد در قالب هشت بعد می باشد:
- اعتماد عمومی؛
- ارزشها و ویژگی های اخلاقی؛
- عام گرایی اجتماعی(شعاع اعتماد و تعاملات نزدیک و دور؛از اعضای خانواده تا غریبهها)؛
- مشارکت اجتماعی؛
- بده بستان اجتماعی؛
- تعلق و عرق ملی؛
- رضایت از زندگی؛
- احساس امنیت.
نتایج کلیت سرمایه اجتماعی
- نتایج سرمایه اجتماعی در سطوح سه گانه در طی سالهای اخیر دارای فراز و نشیب هایی بوده است.
- بر اساس نتایج ، نمره سرمایه اجتماعی ایران، در کران پایین حد متوسط قرار دارد و در طی سه دوره، روند کاهشی داشته است و از نمره 9.2 در سال 1396 به 6 در سال 1401 رسیده است.( نمره از 20)
- فرسایشی بودن سرمایه اجتماعی در ایران در «گزارش شاخص جهانی رقابت پایدار» نیز تائید شده است. مطابق این گزارش نمره ایران در سال 2020، 1/43 بوده که در سال 2021 به 9/40 (کمتر از سطح میانگین) رسیده و رتبه ایران از 91 در میان 180 کشور در سال 2020، به 106 در بین 180 کشور در سال 2021 رسیده است.( نمره از 100)
- در هر سه موج مطالعه (1396-1398- 1401)، ایران در شاخص سرمایه اجتماعی نمره‌ای در کران پایین حد متوسط را داشته است. بنابراین وضعیت سرمایه اجتماعی ایران «شکننده» و در معرض بحران است.
- از سوی دیگر فرسایشی بودن و روند رو به کاهش سرمایه اجتماعی، شکنندگی آن را مضاعف می‌سازد. بر اساس نمره و روند کاهشی سرمایه اجتماعی، می‌توان شرایط «شکنندگی مضاعف سرمایه اجتماعی در ایران» را به رسمیت شناخت.
- پژوهش مذکور با مطالعاتی که با استفاده از داده‌های بانک جهانی در پنج حوزه سلامت، امنیت، آزادی، برابری و رضایت از زندگی، سرمایه اجتماعی ایران را برآورد کرده‌اند، نتیجه همسانی داشته است.
- *«شکنندگی مضاعف سرمایه اجتماعی در ایران» تأثیراتی در حوزه کاهش مشارکت سیاسی، ناامیدی از وضعیت کشور و دولتمردان، عدم تمایل به سرمایه‌گذاری تولیدی، انزوای اجتماعی و فساد اقتصادی خواهد داشت.
نتایج اعتماد اجتماعی
- رییس جهاد دانشگاهی در گزارش نتایج موج اول پیمایش مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران از دوازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی می گوید: «۳۷.۹ درصد مردم گفته‌اند اخبار را بیشتر از طریق صدا و سیما دنبال می‌کنند.» این درحالی که نظرسنجی مشابه در سال ۱۳۹۶ نشان پیگیری اخبار از طریق صداوسیما ۵۱ درصد بوده است.جدیدترین نظرسنجی ایسپا نشان می‌دهد که کمتر از ۳۸ درصد مردم اخبار را بیشتر از طریق صداوسیما دنبال می‌کنند و ۳۱ درصد نیز شبکه‌های اجتماعی را برای این امر ترجیح می‌دهند. این آمار در مقایسه با پیمایش سال ۱۳۹۶ دستخوش تغییراتی شده است و به‌نظر می‌رسد که در آینده‌ای نزدیک، صداوسیما مرجعیت رسانه‌ای را کاملاً به شبکه‌های اجتماعی واگذار خواهد کرد.
- مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران پیمایشی درباره دوازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی برگزار کرده است. این نظرسنجی در آبان‌ماه ۱۴۰۲ با اندازه نمونه ۵۰۸۶ نفر در بین شهروندان ۱۸ سال به‌بالا ساکن در سراسر کشورمان به‌صورت حضوری اجرا شد.«حسن مسلمی نائینی»، رئیس جهاد دانشگاهی، در گفت‌وگو با ایسنا به نتایج موج اول این پیمایش اشاره کرده است که مقایسه آن با داده‌های سال ۱۳۹۶، اطلاعات جالبی درباره مرجعیت رسانه‌ای در ایران به‌دنبال دارد.به گفته نائینی، یافته‌های اخیر نشان داد که رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌ترتیب به‌عنوان مهم‌ترین منابع پیگیری اخبار در بین مردم هستند؛ یعنی ۳۷.۹ درصد مردم گفته‌اند که اخبار را بیشتر از طریق صداوسیما دنبال می‌کنند. همچنین ۳۱ درصد از طریق شبکه‌های اجتماعی مجازی و ۸.۹ درصد از طریق ماهواره، اخبار کشور را پیگیری می‌کنند. البته شایان ذکر است که عمده محتوای خبری و اطلاع‌رسانی کشور در شبکه‌های اجتماعی توسط خبرگزاری‌های رسمی و پایگاه‌های خبری تولید می‌شود. ایسپا در سال ۱۳۹۶ و در آستانه انتخابات دوازدهمین دوره ریاست‌جمهوری، یک نظرسنجی با حجم نمونه ۱۰۰۰ نفر در شهر تهران برگزار کرد. در آن پیمایش به اعتماد مردم به منابع رسانه‌ای پرداخته شد که در بین رسانه‌ها، صداوسیما با ۵۱.۵ درصد در صدر اعتماد مردم تهران قرار گرفت. ۱۳ درصد مردم به شبکه‌های ماهواره‌ای و ۱۲ درصد به شبکه‌های اجتماعی بیشترین اعتماد را داشته‌اند. اینکه درحال‌حاضر ۳۱ درصد مردم ترجیح می‌دهند اخبار را از شبکه‌های اجتماعی دنبال کنند، نشان از این دارد که اعتماد به شبکه‌های اجتماعی افزایش یافته است و احتمالاً در آینده‌ای نزدیک، صداوسیما مرجعیت رسانه‌ای را کاملاً به شبکه‌های اجتماعی واگذار خواهد کرد. کاهش سهم شبکه‌های ماهواره‌ای از پیگیری اخبار نیز در نوع خود جالب‌توجه است.
- ایسپا در اسفند 1400 یک نظرسنجی در مقیاس ملی و با شیوه تلفنی انجام داده است. براساس این نظرسنجی 30.2درصد شهروندان مردم را قابل اعتماد دانسته‌اند و در بین گروه‌های شغلی بیش از همه به معلمان اعتماد داشته‌اند. این طرح از میان ابعاد مختلف اعتماد بر سنجش برخی از وجوه اعتماد انتزاعی و تعمیم‌یافته تأکید شده است و براین اساس اعتماد به عموم مردم و نیز برخی از گروه‌های شغلی و صنفی موردمطالعه قرارگرفته است..اعتماد به عموم مردم: 30.2درصد شهروندان با این گزاره که «بیشتر مردم قابل‌اعتمادند» موافق بوده‌اند و 6.8درصد مردم با آن مخالفند.
بررسی روندی یافته‌های ایسپا دربارة این پرسش از آذرماه 1394 حاکی از تغییراتی اندک و قابل‌چشم‌پوشی در نسبت موافقان و مخالفان با گزاره «بیشتر مردم قابل‌اعتمادند» است. در آذرماه 1394، 27.9درصد شهروندان با این گزاره اظهار موافقت کرده‌اند، این نسبت در مرداد 1397 با کاهش جزئی به 25.6درصد، در بهمن 1398 به 26.5درصد و در آبان 1400 به 26.8درصد و در اسفندماه 1400 به 30.2درصد رسیده است.
به منظور سنجش اعتماد مردم به برخی از اصناف و گروه‌ها، از افراد نمونه پرسیده شده است «به هر کدام از گروه‌ها و اصنافی که نام می‌برم، تا چه اندازه اعتماد دارید؟» طبق نتایج به‌دست‌آمده، مردم به معلمان و نیروی انتظامی بیشتر از سایر گروه‌های موردمطالعه اعتماد دارند. 59.2درصد مردم گفته‌اند به معلمان اعتماد زیاد یا خیلی زیادی دارند، این میزان برای نیروی انتظامی 58.2درصد، برای اساتید دانشگاه 50درصد، ورزشکاران 48.2درصد، پزشکان 40.4درصد و هنرمندان 35.8درصد است.
برآیند اولیه
نتایج دهه های اخیر در موضوع سرمایه اجتماعی، علی رغم ترمیم در برخی سالها، نشان از غلبه روند نزولی آن دارد؛ هر چند سرمایه اجتماعی در سطح خرد، وضعیت بهتری نسبت به سرمایه اجتماعی سطح میانی و کلان دارد. علاوه بر نتایج پیمایش ها، واقعیت های میدانی نیز نشان دهنده فراز و نشیب های معنادار در این زمینه هستند و برای مثال علی رغم همراهی قابل توجه در برخی رخدادها همچون تشییع سردار سلیمانی و اقبال به سرود سلام فرمانده از یکسو، شاهد نارضایتی مردم در برخی موضوعات همچون حادثه متروپل و کاهش تمایل به مشارکت و… می باشیم. مقوله ای که برای سیاستگذران، حکمرانان و نخبگان یک جامعه به عنوان یک هشدار و زنگ خطر جدی بایستی مورد توجه قرار گیرد. همچنین نتایج مربوط به اعتماد اجتماعی اعم از اعتماد بین فردی، اعتماد به اصناف و نهادها در طی سالهای اخیر و به طور خاص در سال های 1396، 1398 و 1401 بیانگر روند کاهشی در این زمینه است. حال سوال جدی این است که اگر چنانچه مقوله سرمایه اجتماعی و به طور خاص اعتماد اجتماعی به عنوان ستون فقرات نظام ارتباطی حکومت و جامعه مطرح می باشد، اولاً با چه وضعیتی مواجه هستیم و ثانیاً، آیا سیاستگذاری عمومی و اجتماعی ما متناسب با این وضعیت دارای چرخش تحولی قابل توجهی بوده است؟
نکته: به منظور واکاوی بهتر نسبت اعتماد اجتماعی و مقوله سیاستگذاری بهتر است سوال های جدی در این زمینه طرح نمود و فضای تفکر و گفتگو را به پاسخ دهی آنها واداشت. منطق سوال ها برای گفتگو، به طور کلی در سه بخش تصویر، تحلیل و تجویز می باشد. در بخش تصویر، دنبال توصیف وضعیت ما در مقوله اعتماد اجتماعی هستیم. درواقع، تلاش ما رسیدن به تصویر مشترک از این موضوع است. در بخش تحلیل به علت شناسی این پدیده و نیز به ریشه شناسی ( علت اصلی و کلیدی) پرداخته می شود. در بخش تجویز، به دنبال رسیدن به راهبردها و راهکارهای ناظر به ساحت های چهارگانه فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی هستیم.
سوال ها
- وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران در طی دهه های گذشته چگونه بوده است؟
- به طور خاص وضعیت اعتماد اجتماعی( اعتماد مردم به مردم، مردم به نهادها و سازمانها و اعتماد به نظام) چگونه بوده است؟ این وضعیت را بر أساس پیمایش های صورت گرفته در طی دهه های گذشته بیان بفرمایید.
- مصادیق، پدیده ها و رخدادهای گوناگون( ناظر به ساحت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی)( از جمله ارز ترجیحی، متروپل، سلام فرمانده، برجام، و…)، چه تاثیری بر وضعیت اعتماد اجتماعی گذاشته اند؟ ظرفیت ها و چالش های این رخدادها و سهم تاثیر هر کدام ناظر به ایجاد یا سلب اعتماد اجتماعی چه بوده است؟
- نسبت اعتماد اجتماعی و به طور ویژه، وارونگی افکار عمومی چگونه است؟
- میزان تاثیر کیفیت اعتماد اجتماعی در روند تحقق سیاستگذاری عمومی چگونه بوده است؟ در واقع، نتایج مربوط به سرمایه اجتماعی و به طور خاص اعتماد اجتماعی، چقدر در چرخش های تحولی سیاستگذاری های عمومی و اجتماعی ما موثر بوده است؟
- علت های وضعیت موجود توصیف شده چیست؟ آیا می توان با نگاه ریشه شناسانه، علت مشخصی را به عنوان علت اصلی در این قضیه دانست؟
- ایدهی کانونی برای ارتقای اعتماد اجتماعی و نیز بهبود سیاستگذاری عمومی چیست؟ چرخش های تحولی پیشنهادی چیست؟
- راهبردها و راهکارها برای تحقق ایده کانونی مذکور، در حوزه های مختلف سیاستگذاری عمومی از جمله ساحت سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی چه مواردی هستند؟ راهبردها و راهکارها از منظر زمانی ( کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت) چگونه هستند؟
پی نوشت: کیفیت پاسخ دهی به سوال های فوق می تواند یکی از دیدگاه ها و سناریوهای زیر را تقویت نماید.
دیدگاه اول: وضعیت سرمایه اجتماعی و به طور خاص اعتماد اجتماعی در ایران همانند میانگین جهانی، دارای روند نزولی می باشد.
دیدگاه دوم؛ وضعیت سرمایه اجتماعی و به طور خاص اعتماد اجتماعی در ایران پایین تر از میانگین جهانی است و ما وضعیت خوبی به نسبت دنیا نداریم.
دیدگاه سوم؛ وضعیت سرمایه اجتماعی و به طور خاص اعتماد اجتماعی در ایران، علی رغم برخی شکنندگی های متاثر از وضعیت جهانی و سیاست داخلی، دارای ظرفیت ها و مقاومت های خوبی تا به الان بوده است.
دیدگاه چهارم؛ وضعیت سرمایه اجتماعی و به طور خاص اعتماد اجتماعی در ایران دارای وضعیت مناسبی است و ما در این زمینه مشکل حادّی نداریم.
ادامه دارد…
