تصویر اجتماعی

برای اینکه بتوانیم آینده ایران را بسازیم باید حتماً تصویری از گذشته خودمان داشته باشیم. بنابراین داشتن تصویر اجتماعی از گذشته‌ای که عبور کرده‌ایم و حالی که در آن هستیم، بسیار در ساخت آینده ما تاثیرگذار است. شناخت روندهایی که طی کرده‌ایم در حوزه‌های اجتماعی، تاریخی و هویتی و کلان‌روندهایی که در آینده با آن روبرو هستیم به ما در نحوه مواجهه واقع‌نگرانه‌تر با آینده کمک می‌کند.

از جمله موضوعات و ابزارهایی که به ما در به دست آوردن تصویر اجتماعی کمک می کنند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پیمایش ها و افکارسنجی ها
• داده های ثبتی و سرشماری ها
• سندهای بالادستی به ویژه سند ملی آمایش کشور
• داده پردازی رسانه ها و شبکه های اجتماعی
• خبرگان و پارادایم های توصیف جامعه ایران
• و…

پیمایش ها و سند ملی آمایش کشور

پیمایش ها یکی از ابزارهای علمی برای سنجش افکار و ذهنیات یک جامعه است. در ایران هر چند پیمایش ها را می توان به ابتدای انقلاب و یا حتی به طور موردی به پیش از انقلاب برگرداند، اما به طور جدی و پیوسته از سال 1374 پیمایش ها در ایران محل توجه قرار گرفته است. یکی از چالش های اساسی در پیمایش ها این است که تطور زمانی و تغییرات دهه های مختلف چگونه می تواند معیارهای سنجش را بدون تغییر باقی گذارد. همچنین از سوی دیگر، این گفتمان همواره وجود داشته است که پیمایش ها نمی توانند به تنهایی گویای واقعیات و توصیف پدیده های جامعه باشند و حتی از آن بیشتر عده ای بر این عقیده اند که پیمایش ها توانایی روایت جامعه ندارند و یا اینکه تحلیلگران را دچار خطا در محاسبات می کنند.

پیمایش ها در ایران، به طور کلان حول سنجش ارزش ها و نگرش های ایرانیان شکل گرفته است. موضوعات خرد مورد سنجش در محورهایی چون رفتارهای فرهنگی ایرانیان، فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی، فرهنگ سیاسی مردم ایران، سنجش سرمایه اجتماعی، سنجش دین داری مردم ایران، کیفیت زندگی مردم ایران، سلامت و روان، پوشش و حجاب زنان، ارزشها، نگرش ها، الگوها و آرمان‌های جوانان ایران، نگرش مردم به مواد مخدر و روان‌گردان‌ها و نحوه مصرف آن‌ها، خانواده ایرانی، سلامت اجتماعی، وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران، بررسی بسترهای نارضایتی و اعتراضات اجتماعی و تدوین راهبردهای مدیریت اجتماعی و … در طی سالهای مختلف تا به امروز صورت گرفته است. پیمایش ها یکی از ابزارهای جدی برای در اختیار قرار دادن تصویر اجتماعی از وضعیت ایران هستند. نیاز بود از بین همه پیمایش های صورت گرفته که هر کدام به نوبه خود حاوی تصویری از نظام موضوعات رایج در جامعه هستند،روایتی روندشناسانه و در عین حال به دور از تکثر ارائه گردد. به عبارت دیگر، نیاز است تا همه پیمایش ها به تناسب ارتباط معنایی در دسته بندی های کمتر قرار گیرند و نگاهی به روند تغییرات هر موضوع در طی سالهای مختلف به ویژه دو دهه اخیر انداخته شود.

نکته قابل تامل این است که پیمایش ها یکی از ابزارهای سنجش هستند و به تنهایی نمی­ توانند تمام واقعیت جامعه ایران را توصیف و تصویر نمایند و در کنار آن باید به سایر ابزارها و شیوه ها نیز توجه کرد. نگاه طراحان پیمایش این است که در طول دهه ها علی رغم لحاظ نمودن برخی تغییرات متناسب با اقتضائات زمانه، خط سیر مشخص به منظور سنجش مشترکات و ثابتات جامعه را دنبال نمایند که این امر به روندشناسی نگرش ها و ارزشهای ایرانیان در طول زمان کمک می­نماید. هر چند در جهت گیری محتوایی برخی پیمایشها می­توان تحولات اساسی رقم زد و سوال­های معنادار مبتنی بر بوم و فرهنگ اسلامی جامعه را جایگزین بسیاری از سوال های فعلی نمود، اما تمامی این دلایل به معنای حذف و استفاده نکردن از ابزار پیمایش نیست.

فهرست بخش مهمی از پیمایش های صورت گرفته در طی سال­های گوناگون، به منظور آشنایی کلی در قالب جداول زیر آمده است.

از میان پیمایش­های صورت گرفته، موضوعاتی که از یکسو اهمیت فراوان داشته و از سوی دیگر به طور پیوسته سنجیده شده و زمینه را برای فهم روندشناسانه فراهم نموده است، در موضوعات زیر دسته بندی نموده ایم.

• وضعیت دینداری ایرانیان
• خانواده ایرانی
• مصرف فرهنگی ایرانیان
• سرمایه اجتماعی
• مسائل ایرانیان

 سند ملی آمایش سرزمین

مفهوم آمایش از نظر لغوی به معنای آراستگی، آمادگی، آماده کردن، از فعل آمودن، آراستن، آمیختن و به رشته درآوردن است. (عمید). همچنین از نظر فرهنگ واژگان به معنای تنظیم بهینه رابطه انسان، فضا و فعالیت و نیز تخصیص جمعیت و فعالیت به نواحی گوناگون سرزمین است. (آرین). از نظر عملیاتی، به معنای برنامه‌ریزی راهبردی سرزمینی برای بازآرایی فعالیت، جمعیت و زیرساخت‌ها بر شالوده فرصت‌ها و توان سرزمین است.

ضرورت و کاربرد آمایش سرزمین در راستای تقویت عناصر مثبت و جلوگیری از غلبه عناصر منفی در معادلات و مناسبات سرزمینی است. به این معنا که آمایش سرزمین به حفظ ، استفاده بهینه و ارتقاء مزیت ها، قابلیت ها و استعدادها، قوت ها و فرصت ها کمک می نماید و باعث پیشگیری از عدم تعادل و عدم توازن و نیز مدیریت مسائل، مشکلات و بحران ها، محرومیت ها، ضعف ها و تهدیدها می شود. به نوعی با برقراری موازنه بین مناسبات مثبت و منفی، سعی در غلبه معادلات مثبت در مناسبات می نماید.

آمایش سرزمین یکی از موضوعات کلیدی دهه های اخیر برای برنامه ریزی کلان و ملی کشورها بوده است. البته نگاه به آمایش سرزمین در طول سالهای اخیر، به عنوان یک برنامه طولانی مدت نیز کم کم تضعیف شده و سال های مدنظر آن در برخی کشورها تقلیل یافته و دارای انعطاف و وضعیت شناور می باشد. اما همچنان نیاز به آمایش سرزمین به معنای برنامه بالادستی هدایت کننده مناسبات و تنظیم گر رابطه انسان، فضا و محیط و نیز فعالیت ها مورد قبول اکثریت جوامع است. در ایران نیز، از ابتدای استقرار سازمان برنامه ریزی در دهه 30 قبل از انقلاب اسلامی، همواره برنامه ریزی مورد توجه بوده است و در قالب های مختلف از جمله برنامه های عمرانی و بعدها برنامه های توسعه خود را نشان داده است. اما پرداخت به آمایش ملی سرزمین به معنای اخص آن در حوالی سال 1345 مورد توجه ویژه قرار گرفت. در سال 1353 دفتر آمایش سرزمین توسط سازمان برنامه و بودجه تاسیس شد. رجوع به  شرکت های مطالعاتی اروپایی و به طور خاص عقد قرارداد سال 1354 با شرکت فرانسوی مهندسین مشاور ستیران در راستای پاسخ به این دغدغه صورت گرفت. بعد از انقلاب اسلامی نیز همواره از دهه شصت، موضوع آمایش ملی سرزمین در افواه جاری بود و طی دهه های بعد نیز همواره از آن سخن گفته می شد ولی به سرانجام نهایی نمی رسید. سند آمایش ملی سرزمین فعلی که در اسفندماه 1399 مورد تصویب شورای عالی آمایش سرزمین قرار گرفت، علی رغم نکات و ملاحظات جدی در محتوا و روش کار، بالاخره به این موضوع چندین ساله پایان بخشید. هر چند این سند، طبق مصوبات آن، نیاز به پیوست ها و برنامه های مکمل از طرف دستگاه ها دارد، اما ترسیمی از وضعیت ایران تا افق سال 1424 ارائه می دهد. آنچه اهمیت دارد اینکه این سند به عنوان یک سند بالادستی جهت دهنده به سیر برنامه ریزی در کشور و به طور خاص برنامه های پنج ساله، چه نسبتی با آنها برقرار می کند. بدیهی است که این سند قابلیت اصلاح و ارتقا درطی سالها دارد، ولی بر روی چارچوب اساسی آن باید توافقات لازم در دستگاه ها و نیز تفاهمات لازم بین نخبگان و کنشگران صورت گیرد. یکی از شیوه ها و مقدمات لازم برای تفاهمات در بین نخبگان و کنشگران عرصه های گوناگون، در دسترس قرار دادن کامل این سند و نیز مجمل سازی و ساده سازی برای بخش های گوناگون به منظور در جریان قرار گرفتن محتوای این سند است. بنابراین شرط اول، ایجاد زمینه برای ارتباط نخبگان و کنشگران با محتوای این سند و سپس نقد و بررسی و در نهایت تفاهم بر روی نقاط اساسی آن است. هر چند از منظرهای گوناگون به خصوص نظریه پایه و نیز کیفیت پرداخت به مقوله اجتماعی و نقش آفرینی مردم و گروه های مردمی به این سند اشکالات و انتقادات وارد است، اما آنچه در وهله ی اول اهمیت دارد، عبارت از روایتی خلاصه و مجمل از سند می باشد. بنابراین نقد و بررسی و تحلیل ها را به عنوان گام بعدی می توان لحاظ کرد.

مباحث سند ملی آمایش سرزمین مشتمل بر هشت محور می باشد. محور اول شامل رویکرد توسعه فضایی سرزمین است؛ در واقع نگاه و نظریه پایه برای سند در این بخش آورده شده است. محور دوم شامل مطالعات فرابخشی است. محور سوم شامل مطالعات آمایش استانی بوده که هر برای هر استان یک سند نهایی و اسناد پشتیبان تهیه شده است. محور چهارم شامل مطالعات موضوعی در دوازده موضوع اصلی می باشد. محور پنجم شامل سازمان فضایی موجود سرزمین است که به تحلیل وضعیت فعلی اعم از چالش ها، فرصت ها، مزیتها، توازن، عدم تعادل های منطقه ای و تعارضات بین بخشی می پردازد.  محور ششم شامل کلان روندها و عوامل تاثیرگذار بر توسعه فضایی آتی از جمله تغییرات اقلیمی، تحولات فناوری و … می باشد. محور هفتم شامل آینده نگاری و چشم انداز توسعه فضایی سرزمین می باشد. محور هشتم و پایانی شامل راهبردها و سیاست های سرزمینی در چهار بخش قلمروهای مستعد توسعه، تثبیت و بازسازی، الگوی مطلوب استقرار جمعیت و نظام سکونتگاهی، الگوی مطلوب استقرار فعالیت و الگوی مطلوب استقرار زیرساخت ها می باشد.